Trong hành trình tìm kiếm các phương pháp can thiệp hỗ trợ trẻ rối loạn phổ tự kỷ (ASD), cái tên ABA (Applied Behavior Analysis) thường xuất hiện như 1 tiêu chuẩn vàng. Vậy thực chất liệu pháp ABA là gì? Nó được ứng dụng như thế nào và mang lại hiệu quả ra sao? Bài viết này Tia Nắng sẽ cung cấp cho bạn 1 cái nhìn toàn diện và thực tế để phụ huynh có thể đưa ra lựa chọn sáng suốt nhất cho con em mình.
Liệu pháp ABA trong rối loạn phổ tự kỷ là gì?
ABA không phải là 1 phương pháp cứng nhắc mà là 1 bộ môn khoa học dựa trên các nguyên tắc học thuyết về hành vi. Mục tiêu cốt lõi của ABA trong rối loạn phổ tự kỷ là:
- A – Applied (Ứng dụng): ABA không dạy những lý thuyết suông, mọi kỹ năng đều được lựa chọn thiết thực và hữu ích ngay trong đời sống của trẻ như giao tiếp, tự chăm sóc, chơi đùa và học tập
- B – Behavior (Hành vi): Tập trung vào những gì có thể quan sát và đo lường được. Điều này giúp đánh giá tiến bộ của trẻ 1 cách rõ ràng, khách quan và không dựa trên cảm tính
- A – Analysis (Phân tích): Các nhà trị liệu không phán đoán mù mờ. Họ liên tục ghi chép, đánh giá dữ liệu để tìm ra đâu là cách dạy hiệu quả nhất cho từng cá nhân trẻ
Vậy các nguyên tắc cốt lõi của ABA trong rối loạn phổ tự kỷ là gì?
1. Củng cố tích cực (Positive Reinforcement)
Đây được xem như là trái tim của ABA trong rối loạn phổ tự kỷ. Khi 1 hành vi tốt xảy ra và được theo sau bởi 1 hệ quả mà trẻ yêu thích (phần thưởng), khả năng hành vi đó lặp lại trong tương lai sẽ tăng lên.
Ví dụ: Trẻ nhặt chiếc ly rơi trên sàn và bỏ vào thùng rác, bạn lập tức nói: “Con ngoan quá! Cảm ơn con đã biết dọn dẹp” và có thể cho con 1 miếng dán sticker yêu thích. Lần sau khi thấy ly trên sàn, trẻ sẽ có xu hướng nhặt lên lại vì hành vi đó đã mang lại 1 kết quả dễ chịu
2. Phân đoạn hành vi (Chaining)
Các kỹ năng phức tạp (như mặc quần áo, đánh răng) được chia nhỏ thành các bước đơn giản. Trẻ rối loạn phổ tự kỷ sẽ học từng bước, thành thạo bước này rồi mới chuyển sang bước tiếp theo, cho đến khi hoàn thành cả chuỗi hành vi
Ví dụ dạy con mặc quần
- Bước 1 (Hỗ trợ hoàn toàn): Bạn giúp con mặc quần
- Bước 2 (Hỗ trợ 1 phần): Bạn kéo quần lên gần xong, chỉ để lại ống quần cuối cùng
- Bước 3 (Hỗ trợ bằng lời): Nói “Con tự mặc quần đi”
- Bước 4 (Tự lập): Con mặc quần mà không cần đợi
>>Xem thêm: “Khi nào cần đưa trẻ chậm nói đi can thiệp chuyên sâu?”
3. Hỗ trợ và giảm dần hỗ trợ (Prompting and Fading)
Ban đầu chuyên viên có thể hỗ trợ trẻ rối loạn phổ tự kỷ hoàn toàn (cầm tay chỉ việc) để thực hiện 1 hành vi. Sau đó, sự hỗ trợ này được giảm dần (chỉ hướng dẫn bằng lời, rồi bằng cử chỉ) cho đến khi trẻ có thể tự thực hiện độc lập
Ví dụ:
- Bước 1 (Hỗ trợ hoàn toàn): Nắm tay con chỉ thẳng vào quả táo
- Bước 2 (Hỗ trợ 1 phần): Chạm vào khuỷu tay gợi ý con chỉ
- Bước 3 (Hỗ trợ cử chỉ): Dùng tay chỉ về hướng quả táo
- Bước 4 (Hỗ trợ bằng lời): Nói “Con chỉ táo đi”
- Bước 5 (Tự lập): Con tự chỉ mà không cần nhắc
4. Phân tích chức năng hành vi (Functional Behavior Assessment – FBA)
Trước khi can thiệp vào 1 hành vi thách thức, chuyên viên ABA sẽ tìm hiểu kỹ lưỡng: Hành vi này xảy ra để làm gì? Có phải để thu hút sự chú ý, để trốn tránh 1 yêu cầu hay để tự kích thích bản thân của trẻ rối loạn phổ tự kỷ? Từ đó, họ mới đưa ra chiến lược thay thế phù hợp cho trẻ
Ví dụ trẻ nằm lăn ra sàn khóc khi đang ở siêu thị
- Phân tích FBA: Hành vi: Khóc lóc, ăn vạ có chức năng để được kẹo (vì ba mẹ thường nhượng bộ)
- Giải pháp ABA: Dạy trẻ cách yêu cầu kẹo 1 cách phù hợp (bằng hình ảnh hoặc lời nói) và chỉ đáp ứng khi trẻ yêu cầu đúng cách. Đồng thời, không đáp ứng yêu cầu khi trẻ ăn vạ → Trẻ học được: “Nói mới được kẹo, khóc không có tác dụng”
Ứng dụng thực tế của ABA cho trẻ rối loạn phổ tự kỷ
ABA không phải là 1 chương trình 1 cho tất cả mà nó được cá nhân hóa sâu sắc cho từng trẻ. Dưới đây là những lĩnh vực mà ABA có thể hỗ trợ hiệu quả:
- Xây dựng kỹ năng giao tiếp: Dạy trẻ cách yêu cầu về đồ vật, trả lời câu hỏi, bắt chước lời nói. Cũng có có thể sử dụng hình ảnh hoặc công cụ hỗ trợ giao tiếp (AAC)
- Phát triển kỹ năng xã hội: Dạy trẻ cách chào hỏi, chờ đến lượt, chia sẻ đồ chơi hoặc bắt chước hành động của bạn. Cũng như giúp trẻ hiểu được các quy tắc xã hội cơ bản
- Thúc đẩy kỹ năng tự lập: Hướng dẫn trẻ các kỹ năng tự phục vụ như mặc quần áo, đi vệ sinh, rửa tay, dùng thìa đũa,..
- Chuẩn bị kỹ năng tiền học đường: Dạy trẻ ngồi yên trong thời gian ngắn, tuân theo chỉ dẫn của giáo viên, tập trung chú ý và hoàn thành nhiệm vụ đơn giản.
- Giảm thiểu hành vi thách thức: Giúp trẻ thay thế hành vi ăn vạ, la hét bằng cách giao tiếp phù hợp để thể hiện nhu cầu “con không muốn” hoặc “con cần giúp đỡ”
Mong rằng với bài viết trên của Tia Nắng về liệu pháp ABA sẽ giúp bạn hiểu rằng khi ABA được áp dụng 1 cách bài bản, khoa học và nhân văn, có thể trở thành 1 la bàn vững chắc.
Cùng Tia Nắng dẫn dắt trẻ rối loạn phổ tự kỷ từng bước 1 vượt qua những thách thức, xây dựng những kỹ năng cần thiết và khai phóng tiềm năng độc đáo của bản thân trẻ. Đây không phải là phép màu, mà là 1 hành trình kiên nhẫn, nơi mỗi bước tiến nhỏ của con đều là 1 chiến thắng lớn lao.